Tree of Life

Aan het zeer bescheiden oeuvre van de Amerikaanse cineast Terrence Malick is na achtereenvolgend BADLANDS, DAYS OF HEAVEN, THE THIN RED LINE en THE NEW WORLD een vijfde film toegevoegd. Het is niet zijn meest langverwachte, want dat was met een tussenpoos van maar liefst twintig jaar THE THIN RED LINE, maar het is wel zijn meest persoonlijke, ambitieuze en rijke film tot nu toe geworden. In het met een Gouden Palm bekroonde TREE OF LIFE vertelt Malick namelijk niet slechts het verhaal van een Texaans gezin dat wordt geconfronteerd met de dood van een kind. Het is veel, veel meer. De titel voorspelt het eigenlijk al: TREE OF LIFE toont in een kleine tweeëneenhalf uur niets minder dan hét verhaal van de gelovige mens: dat van geboorte, groei, geloof, strijd, liefde, verlies, dood en de hemel. En dat alles tegen de achtergrond van al dat leeft en heeft geleefd. Inclusief de gehele geschiedenis van de aarde én dat van het universum.

TREE OF LIFE valt uiteen in vier delen, uit elkaar te houden door prachtige, subtiele visuele effecten waarvoor Malick de hulp in riep van Douglas Trumbull, eerder verantwoordelijk voor de effecten van 2001: A SPACE ODYSSEY, BLADE RUNNER en CLOSE ENCOUNTERS OF THE THIRD KIND. Trumbull ging tegen de tijdsgeest in niet in de weer met computers en virtueel design, maar richtte in Texas een studio in waar hij een jaar lang experimenteerde met verf, rook, vloeistoffen, chemicaliën en vuur. Het resultaat is er naar, want vooral de beelden van het ontstaan van het universum krijgen daardoor een verbluffende organisch effect. Pas bij de creatie van de dinosauriërs kwam uiteraard wel wat computer generated imagery kijken, maar ook daarvoor zijn kosten noch moeite gespaard, zodat ook die sequentie er overtuigend uitziet.

In het eerste deel staat het gezin O'Brien centraal. We zijn er getuige van hoe vader (Brad Pitt) en moeder (theateractrice Jessica Chastain) reageren op het bericht van het overlijden van hun 19-jarige middelste zoon. Terwijl we het gezin gadeslaan via de vrij onrustige cameravoering en dito montage, vertelt de diepreligieuze moeder in de voice-over dat de nonnen haar vroeger leerden dat ieder mens twee paden kan bewandelen. Het egoïstische pad van de natuur waarin het maar afwachten is hoe je in het licht van God zult worden beoordeeld, of het pad van de genade, waarin je zeker bent dat je krijgt wat je verdient. Mooie woorden als het goed gaat, maar bittere woorden als je kind vroegtijdig sterft. Zijn dood introduceert dan ook twijfel aan God, aan haar geloof en aan de zin van het leven. Veel tijd ter overpeinzing is de kijker echter niet gegund, want via een van Trumbulls effecten brengt TREE OF LIFE ons plotseling oog in oog met de oerknal.

Die knal wordt successievelijk opgevolgd door het ontstaan van de aarde, het eerste eencellige micro-organisme, de komst van vissen en dinosauriërs, en de vernietiging van de aarde over miljarden jaren vanaf nu. Malick neemt voor deze sequentie meer dan ruim de tijd en trakteert ons op tientallen minuten uitbarstende vulkanen, kwallen, vissen, zeestromen en andere natuurpracht. Alhoewel fraai opgenomen en evident zeer gewaagd voor een fictiefilm, trekt het je volledig uit het warrige narratief van het eerste deel. De langdurende visuele bombast op klassieke muziek en statig gezongen koorliederen was effectief in KOYAANISQATSI anno 1982, maar is dit allicht al lang niet meer. Nu is het slechts gezwollen kitsch, dat wordt verward met een poëtisch meesterstuk, simpelweg omdat het gemaakt is door Terrence Malick.

Het derde en vierde deel toont het gezin O'Brien in de jaren vijftig, zeventig en nog wat later. De drie zoons groeien op in een comfortabele buitenwijk van Texas. Hun moeder is de onschuld en goedheid zelve. Doordat vader veel reist voor zijn baan neemt zij de opvoeding goeddeels op zich. Het personage van de moeder is een oppervlakkig, clichérijk personage waar Chastain weinig van kan maken. Brad Pitt heeft het beter getroffen. Op ingetogen wijze maakt hij van zijn personage een vader die weliswaar houdt van zijn kinderen, maar dat op alle verkeerde manier toont. Druk met het klaarstomen van zijn zonen voor de maatschappij, vergeet hij er voor hen te zijn.   

De focus van TREE OF LIFE ligt nadrukkelijk op de oudste zoon Jack, die als kind opbokst tegen alle vormen van autoriteit en hard zijn best doet om een eigen plek in de wereld te veroveren. In kunstmatig ertussendoor gemonteerde scènes zien we de oudere Jack -net als de moeder wederom een zeer matig uitgewerkt, oppervlakkig personage- als uitgebluste architect in een natuurloze omgeving van wolkenkrabbers en steriele kantoortuinen.

Terrence Malick werkt een eenduidige interpretatie van zijn oppervlakkige, kosmische familiedrama bewust tegen door een omvangrijke verscheidenheid aan beelden, Bijbelcitaten en seculiere levenslessen over de kijker uit te storten, en die tot overmaat van ramp in een -al naar gelang je smaak- poëtische of inefficiënte structuur te gieten. Je mee laten voeren in de beeldenbrij en tekstenstroom of je er tegensputterend vanaf te keren lijkt de enige optie, waarbij eerstgenoemde een kritische beschouwing bijna per definitie onmogelijk maakt. Groots, indrukwekkend en gewaagd is TREE OF LIFE zeker, maar een meesterwerk geenszins. Daarvoor is meer nodig dan de gemeenplaatsen waar Malick ons heen voert. Door de kijker te overvoeren met poëtisch en religieus gebabbel, oppervlakkige personages en visuele bombast, walst TREE OF LIFE je murw.